Kataloğun Hazırlanması

TARAMA VE TESPİT

İslam siyaset düşüncesine (İSD) dair bir katalog hazırlama fikri 2000li yılların başlarında Bilim ve Sanat Vakfı’nda oluşturulan İslam siyaset düşüncesi okuma grubu ile başladı. İslam siyaset düşüncesine dair dikkate değer sayıda  çalışma olmadığı yönündeki genel kanaate bir eleştiri sadedinde gündeme gelen bu fikir kapsamında farklı kaynaklarda tespit edilen eserlerin düzensiz kaydı geçen zaman içinde sistematik bir şekil aldı.

Katalog, özellikle şu yazarların (Nasr Muhammed Arif; 1994, Yusuf b. Osman el-Hazim; 2014, Bursalı Mehmed Tahir; 1925, Çolak, M. Orhan Çolak; 2003, Cengiz Kallek; 2004 (özellikle Kitabu’l-harac’ların tespitinde)) eserleri sistematik bir şekilde taranarak son halini aldı. Sistematik olmamakla birlikte Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA)’daki ilgili yazar ve eser maddeleri gözden geçirildi ve tespit edilen eserler kaydedildi.

İSD kataloğu mevcut tüm eserleri kuşattığı iddiasında değildir. Bu çalışma İslam siyaset düşüncesine dair eserlerin listelenmesine bir giriş denemesi olarak değerlendirilebilir. Başta DİA olmak üzere İslami eser literatürünü muhtevi temel kaynakların sistematik bir taraması neticesinde İSD kataloğunda yer alan eser sayısının önemli sayıda artacağı aşikardır.

İSD kataloğunu hazırlamaya başladığımızda hangi tür metinlerin siyaset alanına gireceği sorusu ile karşılaştık. el-Ahkâmu’s-sultâniyye, es-siyâsetü’ş-şeriyye, nasihatname/edep literatürü, imamet konularında yazılan eserler ile filozofların siyasete dair metinlerinin siyaset alanına girdiği hususunda genel bir kabul bulunmakla birlikte bu türler dışında yer alan eserler hakkında bir tartışma bulunmaktadır.

İSD kataloğunda yer verilen 877 eseri fıkıh (159), kelam (61), tasavvuf (16), felsefe (42), edeb literatürü (302), tarih (75), Hadis (6) ve genel (216) başlıklarında tasnif ettik.

Günümüze ulaştığı bilinmeyen ve içeriklerini tespit edemediğimiz eserleri (meşhur bazı eserler dışında) ihtiyaten genel kategorisinde değerlendirdik. Devletlerin sınırları, idari yapıları ve işleyişleri hakkında önemli bilgiler içeren kitabet, inşa ve coğrafya alanında yazılmış eserlerin temsil gücü yüksek önemli örnekleri de genel kategorisinde ele alındılar. İSD kataloğu giriş denemesi olduğu için harac, emval, emr-i bi’l-maruf konularında yazılan eserlerin tümü kaydedilmedi. Ayrıca siyer, cihad, had vergi vb. konularını içeren fıkıh metinleri ile imamet bahislerine yer veren kelam kitaplarına da İSD kataloğunda yer verilmedi. İSD kataloğunda yer alan eserlerin şerh ve muhtasarları meşhurları dışında kaydedilmedi. İslam siyaset düşüncesinin uygulamada aldığı farklı şekilleri ve bunların bu düşünce üzerindeki etkilerinin izini sürebileceğimiz en önemli kaynaklar tarih kitaplarıdır. İslam tarihinde ortaya çıkmış devletler, siyasi yapılar ve bunların işleyişleri ile mevcut siyasi grupların durumları hakkında bilgiler veren tarih kitapları da bazı örnek metinler dışında İSD kataloğunda yer almadılar.

İSD kataloğunu farklı nedenlerle XIX. yüzyılın başlarında sonlandırdık. XIX ve XX. yüzyıllarda bu alanda yazılan eserlerin yekûnu çok daha kapsamlı bir çalışmayı gerektirmektedir. Ayrıca sosyal bilimlerin ortaya çıkışı ile meydan gelen disipliner ayrışma nedeniyle siyaset, hukuk ve iktisat gibi alanlar birbirlerinden kesin denecek çizgilerle ayrıldılar. Öncesinde el-Ahkâmu’s-sultâniyye metinleri içerisinde siyaset başlığı altında değerlendirilen bazı konular bu ayrışma sonrasında örneğin anayasa, idare, vergi, ceza, usul hukuku gibi alanlarda ele alınmaya başladılar. Bu hususlarda bir netliğe ulaşmadan yapılacak bir taramada binlerce eserin tespit edileceği şüphe götürmez bir gerçektir.

Hakkında ismi dışında bir kayıt bulamadığımız eserleri “Günümüze ulaşmamıştır” kaydı yerine bir gün bulunmaları ihtimalini dikkate alarak “Eserin günümüze ulaştığı bilinmemektedir.” kaydı ile katalogladık. İSD kataloğunun en önemli katkısı yaklaşık 215 yazma eserin incelenmiş olmasıdır. Bu eserlerin önemli bir kısmı ilk defa ele alındı ve içerikleri hakkında bilgiler verildi. Ayrıca kütüphane kayıtlarındaki mevcut yanlışlıklara dikkat çekildi. Böylece araştırmacılar için önemli bir merhale kat edilmiş oldu.

Bu çalışma boyunca katkı veren tüm öğrenci ve akademisyen arkadaşlar ile kurumlara teşekkürü bir borç bilmekteyiz. Onların değerli katkıları sayesinde bu çalışma siz değerli araştırmacılarla buluşabildi.

TANITIM

Eser içeriği oluşturulurken öncelikle müellifin tespit edilen eserinin varsa “bab, fasıl, makale, meclis, kısım, ... vs.” şeklindeki bölüm başlıklarına ve eserin muhtevasının çalışmaya uygun olup olmadığına bakılmıştır. Daha sonra eser “yazma eser” ise farklı nüshalarına bakılarak dikkate değer bir değişiklik varsa çalışma açısından daha uygun nüsha seçilmiştir.

Sonrasında ise eğer müellif tarafından giriş kısmında belirtilmişse esere dair “özel açıklamalar” ve “telif nedeni”ne kısaca değinilmiştir. Bazı nüshalar arasında “eser ismi, konu, başlık … vs.” farklılığı varsa bu belirtilerek değişikliğin hangi nüshada olduğu belirtilmiştir.

Akabinde ise eserin içerik açısından kısa şekilde tanıtımı yapılmıştır. Bunun dışında eser tanıtımı kısmında metin içerisinde yer alan nazım şekilleri, hikayeler, müellifin kullandığı özel ve tekrar eden başlıklar (örn. tenbîh, işaret, teessüffat, … vs.), kaynak veya örnekler (“ayet”; “hadis”; “sufîler”, “filozoflar”, “alimler” vs. şeklinde) belirtilmektedir.

FİHRİST-KONU BAŞLIKLARI

Tanıtım aşamasından sonra ise eserin detaylıca, bab, fasıl, kısım vb. şeklinde bölüm başlıkları verilmiştir. Bu şekilde bir “fihrist” oluşturularak; hem eserin “başlıklar” çerçevesinde muhtevasının ve bunların birbirleriyle irtibatının genel anlamıyla ortaya konulması amaçlanmıştır. Bununla, eser hakkında malumat sahibi olmak isteyen tüm araştırmacılara eserin ne tür bir siyaset metni olduğunu doğrudan bilebilme imkanını sağlamak amaçlanmıştır. Ancak eser konu başlıklarının hangi varaklarda/sayfalarda olduğu belirtilmemiştir. İçerisinde müellif veya mütercimin “fihrist” oluşturmadığı eserlerin de metinleri okunarak işlenen konulara değinilmiştir. Eser içerik taraması yapılırken varsa hakkında yapılan çalışma, tez ve eserin tercümelerine de yer yer başvurulmuştur. Ayrıca bunlar “kaynakça” kısmında belirtilmiştir.

Eser başlıkları asıl (ibarelerinin) yerine Türkçe tercümeleri yapılarak verilmiştir. Başlık oluşturulurken yer yer asıl metinde olmamakla birlikte gerekli görülen yerlere “[ ]” şeklinde köşeli parantez içerisinde tarafımızdan veya kullanılan ikincil kaynaklar baz dikkate alınarak başlık konulmuştur.

Çalışmada normal parantez içerisinde yer alan tüm ibareler ise tarafımızdan yazılmıştır. Bununla ibarenin metnin aslından olmadığının belirtilmesi amaçlanmıştır. Bununla beraber bazı başlıklar veya genel bölümler hakkında “notlar” bölümünde gerekli görülen açıklamalar yapılmıştır.

KISALTMALAR